Iako onesposobljen već više od dvadeset godina, aerodrom Željave kod Bihaća (službeni naziv ‘Objekat 505’) i danas predstavlja poligon različitih i zanimljivih tema. Podzemni tuneli i sama pista minirani su 16. maja 1992. godine, uslijed povlačenja jedinica Jugoslavenske narodne armije sa prostora Cazinske krajine. U jutarnjim satima 16. maja 1992. godine odjeknula je prva eksplozija (5 sati i 30 minuta), a pet minuta prije 6 sati uslijedio je niz eksplozija na svih pet pisti aerodroma. Trinaest minuta prije 8 sati Bihać se zatresao od snažne eksplozije. Niz eksplozija, koje su prouzrokovale veliki plamen, uništile su jedan od najutvrđenijih i najtajnijih aerodroma u Evropi. Tokom uništenja aerodroma korišteno je oko 60 tona eksploziva. Prema svjedočenjima mještana koji su živjeli u neposrednoj blizini aerodroma dim od uništenja se vidio narednih šest mjeseci. Eksplozije su u potpunosti uništele oko 30% vojnog potencijala aerodroma, dok je danas ostatak aerodroma u potpunosti zapušten.

Iako su planovi za izgradnju postojali još od 1948. godine, izgradnja je počela 1954. godine a aerodrom je bio u punoj funkciji od 1968. godine pa sve do agresije na Bosnu i Hercegovinu 1992. godine. Prilikom uništenja aerodroma počinjena je i velika ekološka šteta. Naime, otkriveni su visoki koncentracijski hemijski spojevi, poliklorirani bifenil, naročito u tunelu 1, dok oko samog kompleksa još uvijek ima minskih polja, odnosno zaostalih mina.

Inspiracija za izgradnju podzemnog aerodroma pronađena je u švedskom aerodromu sličnog tipa poznatijem kao “objekat F9”. Naime, vojna delegacija JNA predvođena od strane tadašnjeg komandanta RV i PVO generala Zdenka Ulepića, posjetila je RV Švedske i upoznala se sa sličnim vojnim objektom. Bio je postavljen na iznimno povoljnoj lokaciji za braniti, podno planine Plješeviće na nadmorskoj visini od 330 metara iznad nivoa mora i na platou dužine 15 a širine 5 kilometara. Upravo na tom prostoru gradnje bile su najpovoljnije zračne struje u cijeloj bivšoj Jugoslaviji. Aerodrom je bio smješten na udaljenosti dovoljnoj da avioni mogu brzo odgovoriti u slučaju bilo kakve povrede granice na strani prema Italiji ili Austriji. Štaviše piloti su bili toliko obučeni da im je bilo neophodno svega dvije minute da dođu do aviona i sa njim se udalje od aerodroma. Izgradnjom ovog aerodroma došlo je i do ubrzane urbanizacije grada Bihaća, koji je počeo poprimati potpuno drugačiji oblik. U to vrijeme u gradu dolazi do izgradnje modernih stambenih objekata za vojne osobe koje su trebale doći raditi na vojnom aerodromu. Nikada nije poznato koliko je tačno novca u njega utrošeno, ali se predviđa da je u pitanju cifra od 6 milijardi dolara, dok pojedini analitičari navode da je u pitanju i 11 milijardi dolara.

Kada je 1968. godine izbio ustanak protiv sovjetske dominacije u Čehoslovačkoj (Praško proljeće) i kada su članice Varšavskog pakta sa tenkovima upale u Čehoslovačku, Josip Broz Tito je naredio ubrzano otvaranje aerodroma. Nakon što je i zvanično otvoren, naređeno je preko medija da se u svijet pošale slika “vojnog čuda”. Time se stvarao mit o aerodromu kakav u svijetu ne postoji. Ipak, izgradnjom aerodroma Jugoslavija je dobrim dijelom zaštitila svoju borbenu avijaciju. Aerodrom je bio strogo čuvan i nije mu se moglo prići, obzirom da su pripadnici JNA vršili 24-satnu stražu oko aerodroma. Svakodnevni posao pilota na aerodromu je bio da budu dovoljno izvježbani da u roku od dvije minute mogu reagovati ukoliko dođe do povrede sjeverozapadnog zračnog prostora Jugoslavije. Prema svjedočenjima usposlenika, proces uzlijetanja i slijetanja doveden je do savršenstva. Vrata na koja su se izvozili avioni bila su pancirna i nisu bila direktno na ulazu već pomjerena malo u dubinu iz sigurnosnih razloga i slučaja udara na aerodrom, a ispred njih se nalazio dihtung za suzbijanje eksplozija. Kompleks je bio tako izgrađen da izdrži pogodak nuklearne bombe jačine 20 kilotona, što je ekvivalent bombama koje su pogodile Hirošimu i Nagasaki. Aerodrom je posjedovao i niz popratnih objekata poput restorana i kuhinje, bolnice, posebne stanice za električnu energiju, velikog rezervoara sa gorivom, izvora prirodne vode, prostora za popravak aviona itd.

Avioni na aerodromu su uglavnom služili za presretanje neprijateljskih letjelica, a svakodnevno su vršene razne vježbe u slučaju napada. Postojale su dvije eskadrile, plus jedna izviđačka ili strateška (često i jedna rezervna) koja je vršila izviđanje i skeniranje granice. U pitanju su bili avioni sovjetske proizvodnje treće generacije tipa Mig-21, iako su prvobitni sastav aerodroma činili avioni američke proizvodnje F-84 i F-86. Eskadrile su imale do 12 aviona. Vojnički gledano u kompleks se mogla smjestiti jedna avijacijska brigada od 58 aviona. Kompleks se sastojao od 117. puka JNA, koji se isključivo bavio letenjem i avionima. Osim njih, postojala je i jedinica od 2 000 ljudi koja je logistikom opsluživala taj puk. Podzemni tuneli su imali ukupnu dužinu od 3 500 metara i širinu od 30 metara. Izviđačka eskadrila je bila opremljena uređajima za izviđanje i snimanje, a operacijski centar se nalazio na Golovrhu opsega oko 800 kilometara zračne linije. Tu se nalazilo i postrojenje Savezne uprave za kontrolu letenja. Aerodrom je bio branjen iznimno jakom protuzračnom odbranom. Pred raspad Jugoslavije nabavljeni su sovjetski avioni tipa Mig-29, tako da je i aerodrom izvršio preuređenje kako bi galerija mogla smjestiti nove avione. Ipak, novi avioni su ostali smješti na aerodromu Batajnica kod Beograda.

Ostaci unutrašnjosti kompleksa danas
Ostaci unutrašnjosti kompleksa danas

Taktika aerodroma je bila “da se on ne može braniti već samo uništiti”. Naređenje za uništenje moglo je doći samo iz vojnog vrha u Beogradu. Kad je JNA uvidjela da Jugoslavija neće opstati u dotadašnjim granicama, u maju 1992. godine dolazi do evakuacije sa aerodroma i njegovog uništenja. Još pet godina prije rata među oficirima JNA kružila je priča o uništenju aerodroma. Pred samu agresiju na BiH izbušene su rupe u zidovima aerodroma, kako bi se u slučaju povlačenja on lakše minirao. Početkom agresije prvo je stigla naredba da se lokacija evakuiše, jer je propala ideja da BiH postane dio “krnje Jugoslavije”. Tokom maja avioni sa aerodroma u odletjeli u Beograd, a transport ostataka opreme krenuo je kroz Bihać, što su snage TO RBIH pokušale spriječiti. Međutim, tadašnja JNA je zaprijetila bombardovanjem Bihaća, poslije čega je došlo do sporazuma između tadašnjeg načelnika Nenada Ibrahimpašića i starješina JNA da se vojska evakuiše iz grada.