Najjednostavnija definicija vakufa jeste odricanje lične imovine za opće dobro. Dolaskom osmanske države Bošnjaci su prihvatili ovu vjersku dužnost. Među Bošnjacima vakifima iz rane faze osmanske vladavine u Bosni ističe se Hadum Atik Ali paša (? – 1511), za kojeg se vjeruje da je rođen u okolici Sarajeva. Ostao je zabilježen kao dobar vojskovođa u borbi protiv afričkih Memeluk. Pored toga, bio je i smederevski sandžak beg te rumelijski beglerbeg. Kruna njegove politika je bila imenovanje za velikog vezira, u dva navrata od 1501. do 1503. i od 1506. do 1511. godine. Pouzdano se zna da je bio i veliki graditelj čemu svjedoče dvije džamije u Istanbulu na Fatihu koje nose ime po njemu. Prvu džamiju, Gazi Atik Ali paša sagradio je 1496. godine i nalazi se na ulazu u Kapali čaršiju. Kompleks su nekada činili minaret, medresa i tekija. Zatim je dao sagraditi Vasat Atik Ali pašinu džamiju, koja je završena 1512. godine, nakon njegove smrti. Džamija je zanimljiva po tome jer je izgrađena prema Ulu tipu džamija – uklapa se u brusanski stil osmanske gradnje. Građevine ovog tipa imaju kvadratnu osnovu molitvenog prostora prekrivenog manjim kupolama.
Iako su brojni Bošnjaci svoj prosperitet u Osmanskom carstvu izgradili kroz devširmu, ima i onih koji su “otišli u Istanbul i prigrlili islam”. Jedan od takvih je i Ahmed paša Hercegović, koji je nakon svađe sa bratom oko naslijeđa došao u Istanbul. Tu je obavljao razne dužnosti: mirialem (državni zastavnik), sandžak beg Hamida i Burse, beglerbeg Anadolije, kapudan paša (kapetan mornarice), veliki vezir u pet navrata. Nedaleko od Edirnea, u malom mjestu Kesan, sagradio je han, česmu, hamam i džamiju 1511. godine. Iste godine izgradio je i kompleks u gradu Urla kojeg su činili džamija, šadrvan, turbe i hamam. Danas su ostali sačuvani samo ostaci hamama i džamije. U njegov vakuf ubraja se i hamam i preko tri stotine dućana na prostoru Izmira, tri stotine dućana u predgrađu Guzelgisara, dvije stotine na prostoru Usaka, te karavan saraj u Kutahyi. Popis njegove imovine nakon smrt svjedoči da je živio veoma luksuzno. Među predmetima koji su popisani ističe se zlatni poslužavnik težak 17,6 kilograma.
Značajan je i doprinos Damat Rustem paše (1500? – 1561), koji je rođen u okolici Sarajeva. Nakon što je unovčen kroz devširmu odlazi u Istanbul gdje stječe visoko obrazovanje, došavši sve do mjesta velikog vezira. Prije ove funkcije obavljao je dužnost silahdara (sultanov oružar), mirahuri evvela (njegovatelj sultanovih konja), te beglerbega Dijabekira i Anadolije. Na mjestu velikog vezira je bio od 1544. do 1553. godine, nakon čega je zbog intriga smijenjen. Ipak, ponovo biva imenovan na mjesto velikog vezira 1555. godine i na toj funkciji ostaje sve do svoje smrti 1561. godine. Tokom svog djelovanja podiže brojne džamije, medrese, imarete, karavan saraje i druge objekte širom Anadolije i Balkana. U rodnom kraju je sagradio pet kamenih mostova, od kojih je sačuvan most na Plandištu. Nedaleko od zgrade Općine Ilidža, u blizini današnjeg betonskog mosta, se nalazio njegov most, a do njega i karavan saraj. Najpoznatija njegova zadužbina u Bosni je Brusa bezistan. Karavan saraje je gradio i u drugim mjestima Osmanskog carstva: Edirneu, Bursi i Erzurumu. U Bursi je podigao hamam pod nazivom Jeni Kaplidža hamam. Evlija Ćelebija prenosi da je sultan Sulejman izliječio giht mineralnim vodama Burse te je zbog toga naredio Rustem paši da izgradi hamama. U Tekirdagu se nalazi njegov kompleks, izgrađen između 1552. i 1553. godine od strane poznatog osmanskog arhitekte Mimara Sinana. Njega su činili džamija, hamam, medresa, imaret i karavan saraj. Nekoliko objekata je izgradio i u Istanbulu, od kojih su najznamenitiji han na sjevernoj strani Zlatnog roga i medresa uz han podignuta 1551. godine. Brojni osmanski historičari navode da je među ljepšim vezirskim džamijama Rustem pašina u Istanbulu, izgrađena 1561. godine.
Rustem pašu je na mjestu velikog vezira zamijenio Semiz Ali paša, Bošnjak, koji je tu funkciju obavljao sve do 1565. godine. Koliki je ugled Semiz Ali paša imao svjedoči mletački ambasador u Kairu koji navodi da je ostarjeli sultan Sulejman bio veoma vezan za velikog vezira, kao ni za jednog ranijeg, sa izuzetkom Ibrahim paše Pargalia. Kao i ranije veliki veziri bošnjačkog porijekla i Semiz Ali paša je ostavio bogat vakuf. U Istanbulu podiže česmu 1558. godine, te medresu na Fatihu 1565. godine, koju projektuje Mimar Sinan. Mimar Sinan za Semiz Ali pašu gradi i bezistan u Edirneu 1568. godine, kojeg je činilo 130 dućana. Bezistan je bio dugačak 300 metara i imao je šest ulaza. Danas je najznačajniji spomenik Babaeski grada džamija Semiz Ali paše, koju je također projektovao Mimar Sinan. Gradnja je okončana 1572. godine, nakon njegove smrti.
Sasvim sigurno najčuveniji Bošnjak koji je služio osmanskoj državi bio je Mehmed paša Sokolović (1506 – 1579). Tokom svoga života služio je trojici osmanskih sultana – Sulejmanu Veličanstvenom, Selimu II i Muratu III. Pored značajnih političkih i vojnih zasluga, Sokolović je iza sebe ostavio i brojne vakufe. U Bosni je najpoznatiji po mostu kojeg je dao sagraditi u Višegradu 1577. godine, a projektant je bio Mimar Sinan. Sedam godina ranije, Mimar Sinan je za Sokolovića izgradio most u Anadoliji, a istovremeno, u periodu od 1569. do 1571. godine u Luleburgazu Mimar Sinan projektuje kompleks Mehmed paše Sokolovića. U predgrađu Istanbula, Buyukcekmece, gradi medresu i mesdžid. Uz džamiju Rustem paše, nalazi se i džamija Sokolovića izgrađena 1572. godine u Istanbulu. Uz nju su izgrađene i tekija te medresa. Druga džamija u Istanbulu, poznata kao Azap Kapi džamija je izgrađena u njegovu čast 1578. godine, ponovo od strane Mimar Sinana. Iako je manjih dimenzija džamija liči na Selimiju džamiju u Edirneu. U Edirneu je Mimar Sinan za Sokolovića izgradio i hamam, sa odvojenim prostorijama za žene i muškarce. Turbe Sokolovića i njegove supruge sultanije Ismihan, Sinanovo je djelo nastalo 1569. godine. Kompleks pored turbeta čine medresa, škola Kur'ana i nekoliko šadrvana. U sjećanje na ranopreminulog sina Kasim bega, Sokolović gradi i džamiju koja je dovršena 1577. godije. Znameniti Arslanagića most na rijeci Trebišnjici podigao je također Sokolović.
Brojni Bošnjaci su kao namjesnici, kadije i učenjaci odlazili i u Egipat. Među takvima se ističe Lala Mustafa paša (1500 – 1580). Tokom svoje političke karijere bio je namjesnik Egipta i Damaska, a ne mjestu velikog vezira je proveo tri mjeseca, 1580. godine. Poznat je po osvajanju Kipra 1571. godine. Nakon što je zauzeo kiparsku luku Famagusta, katedralu Sv. Nikole preuredio je u džamiju. Desetak godina kasnije u Erzurumu gradi džamiju, a 1562. godine podiže vakuf u Ilginu, kojeg su činili džamija, bezistan, medresa, imaret, tabhana i karavan saraj. Prvi veći vakuf u Damasku je bila Lala pašina džamija, uz koju se nalazio hamam, tri hana i dvije pijace. Na mjestu velikog vezira od 1606. do 1611. godine bio je Kujundža Murat paša, koji je također podigao kompleks u Damasku, odnosno pijacu i bezistan nedaleko od Omejadske džamije. Podigao je i brojne objekte u Istanbulu, među kojima je i medresa koju danas koristi Univerzitet u Istanbulu.
