Ustanak u bivšoj Jugoslavije započinje spontanim ustancima srpskih seljaka u toku maja i juna 1941. godine na prostoru istočnih dijelova Bosanske krajine, istočne Hercegovine, zapadne Srbije i dijelova Crne Gore. Tada se u zapadnoj Srbiji borilo oko 15 000 ustanika i oko 5 000 u Crnoj Gori. Da bi spriječili daljne jačanje ustanka Vrhovna komanda njemačke vojske 16. septembra formiran 18. korpus čiji je osnovni zadatak bio da “očisti zapadnu Srbiju od ustanika”. Glavni napad je trebao biti u pravcu Užica koje se smatralo centrom ustanka u Srbiji. Vidno iscrpljene borbom i lošom organizacijom ustaničke jedinice su brzo savladane i već 29. novembra 1941. gdone njemačke jedinice ulaze u Užice i nastavljaju prodor prema jugu. Na poraz je znatno uticalo i dezerterstvo te raskol saradnje sa četničkim elementima ustanika. Pod takvih okolnostima ustaničke jedinice se povlače preko rijeke Uvac prema Sandžaku. Obzirom da se na rijeci nalazila demarkaciona linija sa Italijanima, njemačke jedinice su stale smatrajući da su izvršile svoj zadatak. Vrhovni štab ustanika je vješto iskoristio nesposobnost Italijana i njihov angažman u borbama za Pljevlju te konsolidovao snage za daljni proboj.
Još na savjetovanju u Stolicama 26. septembra 1941. godine donesene su smjernice za jačanje partizanskih odreda u cilju buduće borbe protiv okupatora. Još jednom je pod žezlom “narodne borbe” protiv okupatora pokušana saradnja sa četnicima i to direktnim sastankom Josipa Broza Tita sa komandantom četničkih jedinica Dražom Mihailovićem u dva navrata, ali su četnici odbili saradnju i otvoreno stali na stranu okupatoar. Početkom novembra napustili su i položaje koje su držali kod Kraljeva te napali partizanske jedinice. Bio je to početak raskola ustanika, čija će saradnja na lokalnim nivoima biti i definitivno prekinuta početkom 1942. godine. Pod takvim okolnostima i konačnim ulaskom njemačke vojske u Užice Vrhovni štab je bio primoran da se povuče prema Sandžaku, a njemački pritisak prouzorkovao je prekid veza sa ostalim ustaničkim dijelovima, osim Crne Gore i istočne Bosne. Zbog toga je na sjednici Politbiroa CK KPJ, 7. decembra 1941. godine u Drenovi sagledana situacija u zemlji, ali i u svijetu (početak velike kontraofanzive Crvene armije kod Moskve i ulazak SAD u rat). Gubitak teritorije u zapadnoj Srbiji trebao se kompenzirati stabilizacijom ustanka u drugim krajevima. Politbiro je tada odlučio da se od nekih partizanskih odreda iz Srbije i Crne Gore osnuje Prva proleterska brigada.
Centralni komitet i Vrhovni štab su odmah poslije sjednice dali naređenje Crnogorskom odredu da brzo oslobodi Rudo, što je i učinjeno 17. decembra. Posljednje jedinice partizanskih odreda su u Rudo ušle dva dana kasnije. Kako je zabilježeno 21. decembar je u Rudom osvanuo kao tmuran i hladan zimski dan. Svi su znali da se formira brigada, koja će značiti veliku prekretnicu u daljem razvoju narodnooslobodilačke borbe u Jugoslaviji. Nakon smotre uslijedio je raport Filipa Kljajića – Fiće, prvog političkog komesara Prve proleterske brigade. Tada je pročitana Naredba u kojoj je između ostalog stajalo: “Centralni komitet Komunističke partije Jugoslavije u sporazumu sa Vrhovnim štabom Narodnooslobodilačkih partizanskih odreda Jugoslavije rešio je da se formira Prva proleterska narodooslobodilačka udarna brigada u borbi za oslobođenje naroda Jugoslavije od okupatora i svih narodnih izdajica…”
Ubrzo nakon formiranja brigade Vrhovni štab je odluku dopunio time što je u sastav brigade trebao ući niz novih bataljona. Tada je stroju u Rudom bilo je samo pet bataljona. Brojne jedinice iz Crne Gore, Kragujevca, Kraljeva, Kopaonika, Šumadije, Beograda, ali i Posavine probijale su se sve do početka januara 1942. godine do Rudog. Početkom 1942. godine u Rudom se nalazilo oko 1 200 boraca. Za prvog komandanta brigade postavljen je Koča Popović, koji je u brigadu stigao 28. decembra 1941. godine, a za političkog komesara Filip Kljajić – Fića. Komandni kadar brigade bio je veoma mlad, a od 28 komandira bilo je 16 Srba, 11 Crnogoraca i jedan Hrvat. Posebna karakteristika Prve proleterske brigade leži u činjenici da su je činili uglavnom omladinci – oko 100 njih nije bilo punoljetno, oko 200 ih je bilo starosti između 18 i 20 godina, dok je 450 boraca bilo starosne dobi između 20 i 25 godina. Samo 34 borca su imala više od 40 godina. U sastav brigade je ušla i 71 žena, koje su također u prosjeku imale između 18 i 25 godina. Oko 40% boraca brigade nije služilo vojsku Kraljevine Jugoslavije, zbog čega im je bila neophodna obuka.
Vijest o osnivanju Prve proleterske brigade brzo se proširila širom zemlje gdje su postojali partizanski odredi, ali i među okupatorskim trupama. Zbog toga je već 6. januara 1942. godine Štab 3. domobranskog zbora u Sarajevu obavijestio Ministarstvo domobranstva da su “stigli ustanici iz Crne Gore”. Najbrže su reagovali Italijani koji su prikupili čete iz Višegrada i Priboja te rastjerali partizane. Brigada je u toku rata prešla ratni put od oko 20 000 kilometara, a u borbama je učestvovalo preko 22 000 boraca od čega ih je poginulo preko 7 500. Učestvovala je u gotovo svim značajnijim bitkama na prostoru Jugoslavije, a 83 pripadnika brigade proglašena su narodnim herojima Jugoslavije. Zanimljivo je navesti da je u čast Josifa Staljina 21. decembar, koji je ujedno i dan formiranja brigade, određen kao dan Jugoslavenske narodne armije. Ipak, poslije sukoba sa Informbiroom, odnosno Staljinom, obilježavanje dana armije pomjereno je na 22. decembar.
