Mezeji su bili veće ilirsko pleme, sastavljeno od više manjih plemenskih zajednica, koje je naseljavalo prostor sjeverozapadne Bosne – od Grmeča do Kozare na sjeveru i Vlašića na jugoistoku. Živjeli su pretežno u slivu rijeke Save, toku Vrbasa i djelimično uz rijeku Unu, u periodu od 550. godine p.n.e do 300 godine n.e. Nakon Delmata bili su najbrojnije ilirsko pleme koje je naseljavalo prostor današnje Bosne i Hercegovine, dok su po broju dekurija (zajednica) bili i veći, a pretpostavlja se da su našim prostorima imali između 40 000 i 70 000 stanovnika. Bili su veoma dobri mornari. Zapadni susjedi su im bili Japodi, pleme koje je također naseljavalo prostor današnje BiH, dok su im na jugu i jugoistoku susjedi bili Dicioni, Pirusti i Desitijati.
Područje njihovog staništa bilo je veoma nejednako razvijeno. U sjeverozapadnom dijelu mezejske zemlja nalazila su se brojna nalazišta rude – željezo, bakar, cink i dr. Tradicija njihovog rudarstva naročito je došla do izražaja kod Bronzanog Majdana kod Banja Luke i Mrkonjić Grada. Upravo ova metalurška djelatnost pogodovala je razvojem jakog rudarskog mjesta u rimsko vrijeme na području Šipova. U riječnim dolinama i manjim poljima bilo je i nešto plodne zemlje, dok su planinski predjeli, osim rudom, obilovali šumom i pašnjacima. No i pored navedenih prednosti rudarstva, stočarstvo, zemljoradnja lov i ribolov su ostali glavno zanimanje Mezeja, čak i nakon dolaska rimske vlasti. Kao i ostatak Ilira, živjeli su u utvrđevnim i poluutvrđenim naseljima. Antički pisci ih opisuju kao veoma visoke i jake ljude, veoma dobre ratnike, ali naročito odane alkoholu i ljude koji slabo mare za ličnom higijenom.
Tokom samostalnosti, tj. prije dolaska rimljana, živjeli su u rodovskim i teritorijalnim zajednicama. Politički i kulturni centri su se nalazili u gradskim naseljima u kojima se odvijao politički i društveni život. Danas je veoma teško pronaći tačne lokacije ovih centara. Na osnovu antičkih izvora poznata su dva: Sapuata i Emantina, ali ih je teško lokalizirati. Dolaskom Rimljana društveno – politička organizacija se nije znatno promijenila. Mezeji su tada sačinjavali jedinstvenu zajednicu pod nadzorom rimskog vojnog prefekta, koju je uglavnom vršio oficir rimske vojske. Poznato nam je ime jednog rimskog oficira koji je vršio službu u vrijeme cara Nerona (37 – 68) Marcellus Daesit. Sporove koji su najčešće nastajali zbog zemlje i pašnjaka rješavao je arbitražni sud koji se nalazio u Saloni.
U rimskim izvorima se prvi put spominju u vrijeme Batonovog ustanka od 6. do 9. godine. Godine 7. opustošio je i pokorio njihovu zemlju nećak rimskog cara Oktavijana, Germanik. Obzirom na svoje ratničke i mornarske odlike, njihova regrutacija u rimsku vojsku počinje u vrijeme rimskog cara Tiberija Klaudija (41 – 54) i to u službu ravenske flote. Uskoro je počela i njihova regrutacija u dalmatinske plaćenićke jedinice. Većina tih vojnika je vodila borba izvan svoje, mezejske, zemlje a tamo je i poginula. Ukoliko bi se neko vratio živ dobio bi status rimskog građanina. Tako imamo navode Mezejca Platora, sina Venetovog, koji se 71. godine vratio iz mornarice, kao rimski centurion, nakon 26 godina aktivne vojne službe u rimskoj mornarici. Status rimskog građanina je dobio od cara Vespanzijana (69 – 79), nakon otpusta iz vojske. Ovo sigurno nije jedini slučaj, ali nam je jedini poznati. Sve do kraja I stoljeća Mezeji su predstavljali jednu od okosnica pomoćnih rimskih kohorti (vojne jedinice od 480 vojnika) i ravenske rimske mornarice.
Počev od II a naročito početka III stoljeća počinje i proces romanizacije svih Mezeja. Prvi poznati Mezeji sa rimskim građanstvom se javljaju u vrijeme cara Hadrijana (117 – 138), a ovakvu politiku je nastavio i Marko Aurelije za vrijeme čije vladavine je najveći dio stanovništva dobio rimsko građanstvo prema dekretu iz 212. godine. Od ovog vremena imamo sve manje natpisa koji spominju ime Mezeja, što znači da je došlo do njihove potpune emancipacije u rimsko građanstvo i propadanja.
