Poslije uspostave kontrole nad pokretom “Mladi muslimani”, Uprava državne bezbjednosti (UDB) za Narodnu Republiku Bosnu i Hercegovinu, izvela je najveću represivnu akciju u tadašnjoj Jugoslaviji – likvidacija Cazinske bune koja se dogodila 6. maja 1950. godine. Posmatranje ovih događaja sa aspekta povelja i konvencija UN-a iz 1945., 1946. i 1948. godine, dovest će do zaključka da se radi o zločinu protiv čovječnosti. Štaviše, niz dokumenata i zapisa sa sjednice Oblasnog komiteta Komunističke partije Bosne i Hercegovine (OK KPBiH) održane u Banja Luci od 9. do 17. maja 1950. godine, brojne depeše, prepiske između Uglješe Danilovića, tadašnjeg minstra MUP-a BiH i pukovnika Jugoslavenske armije Slobodana Šokote, a naročito dokumenti koji govore o deportaciji Muslimana (Bošnjaka) Cazinske krajine u Srbac i upućivanje na prisilan rad u neke od rudnika na prostoru BiH, jasno potvrđuje da se radi o teškom zločinu počinjenom od strane tadašnjih komunističkih vlasti.
Kaznenom mjerom deportovano je 115 porodica sa 777 članova na područje Srpca. Nju je potpisao Moše Pijade 3. avgusta 1950. godine, a prethodno je potvrđena od strane OK KPBiH u Banja Luci, na sjednici održanoj 9. i 15. maja 1950. godine. Ovo je jasan dokaz da je pored MUP-a ključnu ulogu u rješavanju “Cazinskog ispada” imala i KP BiH, tačnije njezin Centralni komitet. Kada je u pitanju dokumentacija UDB-e, ne postoji dovoljan broj pisane dokumentacije, ali se mogu izdvojiti četiri dokumenta – dva na posredan i dva na neposredan način, koji svjedoče da je akcija izvedena pod direktnom kontrolom Beograda i Sarajeva, odnosno Aleksandra Rankovića i Đure Pucara Starog. Posebnu ulogu u deportaciji porodica imala su lica srpske nacionalnosti: Mićo Carević, Momir Kapor, Uglješa Danilović, Drago Dodik, Jovica Mudrinić, dok od bošnjačkih političara posebnu ulogu imaju Hakija Pozderac i Hajro Kapetanović.
Da bi se razumjela zbivanja prije Cazinske bune, kao i u vrijeme i poslije, najbolje je navesti citat iz izvještaja “Negativne posljedice usljed nabudnosti naših organa”, kojeg je 15. avgusta 1958. godine izdao Ahmet Kulenović, službenik SUP-a Bihać. U njemu se navodi: “(…) teren Cazinske krajine, spada u sklop sadašnjeg Bihaćkog sreza, koji se proteže lijevom stranom rijeke Une, prema planinskom masivu Petrova Gora i terenima Korduna i Banije u NR Hrvatskoj. Ovaj sektor je za našu službu bio interesantan odmah u njenom začetku, s obzirom na mnoga zbivanja iz prošlosti, kao i sada. Mjesto Cazin i Kladuša su pretežno naseljena muslimanskim življem, čiji mentalitet nije identičan mentalitetu ostalih neopredjeljenih muslimana Bihaćkog sreza (…) Sa tih terena je otišao priličan broj ljudi u ustaške i druge neprijateljske formacije, poslije u miliciju Miljković Huske, zatim odmetništvo… Miljković Hasan, bivši poslanik, kao i Huska, su bili nosioci glavnih nedaća, jer su se stavili na čelo kao predstavnici muslimana, pa je Huska, kao ‘vojna ličnost’, uz podršku hrvatskih i njemačkih vlasti, mogao sa lakoćom i ljudstvo okupiti u svoju miliciju, koju je poslije koristio u borbi protiv NOP-a”.
Različita su mišljenja istraživača šta je narod natjeralo na pobunu: jedni stavljaju socijalni motive, drugi političke. Na sjednici Biroa OK KP Banja Luka od 9. maja 1950. godine, ovaj događaj je okarakterisan kao “banditska pobuna”, koju je trebalo likvidirati poduzimajući u “generalnom čišćenju situacije najradikalnije mjere” što ih je iziskivala ozbiljnost “takvog jednog banditskog pokušaja”. Nedugo zatim na sjednici od 15. maja naglašeno je da je “ova mjera neprijateljski četničko – ustaški akt”. Oblasni Komitet ustanike naziva “pljačkašima” koji su od strane naroda raskrinkani i osuđeni kao “kulački, švercerski, informbirovsko – pljačkaški”. Politbiro CK KP BiH je i preuveličavao u osudi događaja, pa vođe etiketira kao bogataše koji se nastoje dodatno obogatiti. U dokumentima je naglašeno da su ciljevi ustanka obaranje vlasti radničke klase i namjera da se u zemlju vrati kralj i monarhija. Ovakvo pretjerivanje vlasti i bježanje od činjenice da je osnovi motiv ustanka bila loša ekonomska, socijalna i zdravstvena situacija u Cazinskoj krajini, korišteno je kao etiketa za skoro svakog “unutrašnjeg nepriajtelja”. Cijeli događaj je tadašnji komunistički sistem nazivao “Cazinski ispad” iz razloga što su željeli izbjeći termine “ustanak” ili “buna” jer bi se time moralo prihvatiti postojanje osnove i realnog povoda za ustanak i pobunu. Nazvati bunu neprijateljskom akcijom značilo je umanjiti ili prikriti značaj povoda za narodno nezadovoljstvo, te stvoriti prostor za efikasno djelovanje “akcijom na akciju”. Učesnici su bili proglašeni “državnim neprijateljima”, što državi daje za pravo da ih neutralizira, kao i da se ostavi prostor za reaktiviranje teze da su Bošnjaci proustaški orijentisani. Također, vješto je izbjegavano korištenje termina “bivi partizani”, jer se nije željelo javnosti prezentirati slika da su se pobunili bivši pripadnici NOP-a. Dio neposrednih svjedoka bune, sinovi Milana Božića, koji je optužen za vođu pokreta – Stevo i Nikola, kao glavnog organizatora bune navode Milovana Đilasa, visokog državnog i partijskog dužnosnika, koji je, navodno, 1953. godine priznao da je organizirao ustanak. Isto tako uključuju i Hakiju Pozderca, generalnog sekretara Vlade NR BiH. Veliki broj neposrednih učesnika, navodi i da je ustanak montiran, te da se radi o “komunističkoj zavjeri” te da su komunisti bili na čelu svih akcia. Milan Božić i neki Srbi su svjesno i namjerno žrtvovani radi osvete zbog dešavanja iz prošlog rata. U izjavi Hakije Pozderca, koji je došao u Cazin nekoliko dana nakon bune, navodi se da je povučen u Sarajevo kako bi bila “sprečavana potencijalna mogućnost da utiče ublažavajuće na kažnjavanje pobunjenika”. Josip Broz Tito je bunu ocijenio kao “revolt seljaka” te joj dao blažu procjenu. Gotovo je nemoguće tvrditi da je pobuna izvedena izvan Jugoslavije, iz razloga što je tada Jugoslavija bila dobra sa zapadom.
Treba imati na umu da je Cazinska krajina prije 1950. godine bila u veoma teškom ekonomskom, socijalnom i zdravstvenom stanju. Narod je živio u bijedi i neimaštini, a veliki broj ljudi, naročito starijih i djece, je umirao od gladi. Na navedenom prostoru nije bilo niti jedne tvornice, a izvan funkcije su bili i rudnici koji su radili prije rata. Jedina perspektiva je bila u selu i bavljenju poljoprivredom. Pismena je bila svega 1/3 stanovništva, a naročito je nepismenost bila izražena među Bošnjacima, koji su prije rata pohađali samo vjerske škole i učili arapsko pismo. Zdravnstvene prilike su bile naročito dramatične, iz razloga što je u širem okrugu postojao samo jedan doktor, pa je usljed toga i smrtnost bila izrazito velika. Cazinska krajina je bila izrazito siromašna i vodom, a nestašica sapuna je bila česta. Poseban problem je bila velika udaljenosti od centralne vlasti – Sarajevo i Beograda – sa kojom Cazinska krajina nije bila povezana kvalitetnom komunikacijom. Usljed svih tih problema bio je sasvim razumljiv revolt naroda protiv nove vlasti, koja nije marila za njima.
