Bosanskohercegovačka historiografija daje veoma malo podataka o položaju seljaka u srednjovjekovnoj Bosni. Ćiro Truhelka, koji se među prvima bavio ovom tematikom, navodi da je položaj seljaka u ranoj fazi srednjeg vijeka bio daleko povoljniji nego li u susjednoj Srbiji. Srpski srednjovjekovni zakoni nisu poznavali status kmeta u onoj formi u kakvoj je nalazimo u srednjovjekovnoj Bosni. U zakonu cara Dušana iz 1349. i 1354. godine spominje se masa obespravljenog, potlačenog stanovništva – merposi. Merpoh je bio dužan da besplatno radi za svoga gospodara, “svaka glava treba da gospodaru ore šest metara pšenice, po dva metra ovsa i po dva metra prosa. On mu mora dva dana okopavati vinograd, da gospodaru sijeno kosi, dovozi drva iz šume…”. Na osnovu ovakvih agrarnih prilika, možemo zaključiti da je položaj seljaka u srednjovjekovnoj Srbiji bio veoma loš, a Ćiro Truhelka ga upoređuju sa drevnim indijskim partijama, grčkim helotima i germanskim grunholdima. Merpoh je cijelog života ostajao merpoh, a to su postajala i njegova djeca. Ćiro Truhelka u djelu “Historička podloga agrarnog pitanja u Bosni” navodi da je položaj bosanskog kmeta – seljaka bio povoljniji nego li u germanskim područjima, što je još jedan dokaz visokom stepena srednjovjekovne bosanske civilizacije.
Kmet je bio vlasnik “seljačke baštine”, koja je bila nasljedna. Tu baštinu (zemljišni posjed) seljaci su dobijali od vlastele i nisu mogli sa njome slobodno raspolagati. U svim srednjovjekovnim zemljama Evrope ukoliko seljak pobjegne sa zemlje, bivao je krivično gonjen a takvo pravilo primjenjivano je i u srednjovjekovnoj Bosni. Ipak, razlika je bila što je vlastela dopuštala bosanskom seljaku da ode na privremeni rad u Dubrovnik kako bi dodatno zaradio, čemu svjedoči povelja vlastelina Sanka iz 1365. godine, koji dozvoljava svome čovjeku – kmetu, da se nastani u Dubrovniku, Stonu ili negdje drugo, kako bi zaradio dodatni novac. U početku je obaveza bosanskog seljaka bila da gospodaru daje 1/2 ili 1/3 naturalne rente, od ukupnog prihoda usjeva. Kmet koji je davao 1/2 nazivao se polovnikom, a kmet koji je davao 1/3 tretjenikom. Osim toga kmet nije imao nikakvu drugu obavezu prema gospodaru. Potvrdu tome imamo u agrarnom ugovoru između bosanskog seljaka Radmila Žargovića i hercega Stjepana od 25. septembra 1480. godine, u kojoj se navodi: “Vlasnik koji ovim, otvorenim listom, ustupa kmetsko pravo je sam herceg Stjepan, a kmetsko pravo stiče Radmilo i brat mu Živan. Uvjeti pod kojima se daje pravo na selište, u mjestu Prtuši, slični su takvim u drugim selima, herceg daje na ‘polo’, te Radmilo postaje njegovim polovnikom”. Dužnosti bosanskog seljaka definisane su na osnovu bosanskog srednjovjekovnog običajnog prava. U slučaju sudskog spora predmet se rješavao na osnovu običajnog prava. Vlastelin je mogao protjerati seljaka samo u slučaju ukoliko on ne ispunjava propisane obaveze. Ukoliko bi se kmet naselio na imanje vlastele, uz njegovu dozvolu, na tzv. “pustoj ledini” (neobrađena zemlja), i pretvorio je u radnu zemlju, vlasnik ga nije mogao istjerati u naredne tri godine. U dubrovačkim dokumentima često nalazimo slučaj tzv. “poljoprivredne zarade”, prema čemu je stoka davana na ispašu ili izor. Tako u ugovoru od 21. septembra 1393. godine, između vlastelina Radmila Bradikovića i seljaka Obrada Hlapovića, iz Oboda, vlastelin daje seljaku “oraču” i prema tom ugovoru Obrad je imao obavezu da vola hrani, čuva i da ga iznajmljuje za poljske radove, a od zarade vlasniku daje polovinu. Da je seljak bio slobodan i direktno potčinjen vladaru vidi se i iz povelje bana Mateja Ninoslava iz 1240. godine, “o mojim kmetovima kao slobodnim ljudima”. Ipak, seljak je prema banu, odnosno kralju, imao i novčanu obavezu – plaćali su jedan dukat, dok su se sakupljači ovog poreza nazivali dukatnici. Osim nje, prema vladaru je postojala i radna obaveza: gradnja zidova, oranje, čuvanje puteva, košenje sijena itd.
Iako je bosanski seljak praktično tokom čitavog perioda srednjovjekovne Bosne imao relativno slobodan status, već od druge polovine XIII stoljeća se pojavljuju slučajevi ugnjetavanja seljaka, zbog ekonomske i političke zavisnosti prema feudalcima. Broj slobodnih seljaka se smanjivao a rastao je broj zavisnih ljudi (kmetova). U poveljama bosanskih vladara za njih se navode različiti nazivi, ali je izraz kmet postala temeljna osnova. Njihov status je teško definisati, ali na osnovu položaja seljaka u Dubrovniku, koji su kupljeni od bosanskih vladara, može se zaključiti da je njihov položaj bio veoma sličan i u Bosni. U Dubrovniku su zavisni seljaci bili dužni da dubrovačkoj vlasteli daju carevu perperu (carev dukat) i da im kuluče 90 dana u godini. I u ovom slučaju je agrarno običajno pravo imalo presudnu ulogu po pitanju rente seljaka, tako da je obaveza u srednjovjekovnoj Bosni bila, “za žitna polja od 1/2 do 1/4, za vinograde i voćnjake 1/2, ili 1/5 za iznos prosječne vrijednosti ukupnog proizvoda”. Zbog ovakvog odnosa, već početkom XIV stoljeća položaj bosanskog seljaka je bio jednako težak kao i u susjednim zemljama. Obzirom da je tada cvjetala feudalna anarhija, a feudalci su bili potpuni gospodari na svojim posjedima, na taj način su imali mogućnost da primjene oblike ekspolatacije koja im je najbolje odgovarala. Da se status seljaka naglo pogoršao svjedoči i činjenica da oni nisu pružili značajan otpor Osmanlijama. Dokaz tome je pismo kralja Stjepana Tomaševića papi Piju II iz 1461. godine, u kome se on žali: “Turci su u mojoj kraljevini sazidali nekoliko tvrđava i pokazuju se ljubazni prema seljacima, obećavajući da će svaki od njih biti slobodan ko k njim otpadne”. U drugu kategoriju zavisnih seljaka su spadali vlasi, koji su se u svojim katunima bavili stočarstvom. Njihova obaveza prema vladaru u ranom periodu je bila da ustupaju konje za prijevoz soli i druge robe, dok su kasnije i oni zahvaćeni feudalizacijom. One seljake koji su ostali slobodni i tokom XV stoljeća dubrovački izvori nazivaju “homo liber” ili “homo sui iuris”.
