Učešće Bošnjaka u Španskom građanskom ratu (1936 – 1939)

Napadom pučista na čelu sa generalom Hoseom Sanjurom, na snage predsjednika Španije Manuela Azana, 17. jula 1936. godine, otpočeo je Španski građanski rat. Obzirom da je general Sanjuro uskoro poginuo u avionskoj nesreći pučiste preuzima Francisko Franko, koji je bio vatreni zagovornik fašizma. Podržavajući takvu ideologiju već od samog početka dobija direktnu vojnu pomoć fašističke Italije i nacističke Njemačke. Time je nastupio jedan od prvih fašističkih ratova na tlu Evrope, čiji je cilj bio rušenje državnog poretka Španije i ustrojstvo nove fašističke države.

Gubitkom kolonija tokom XIX stoljeća, a naročito nakon teškog poraza u ratu protiv Sjedinjenih Američkih Država 1898. godine, u kojem je Španija izgubila Filipine i Kubu, država je upala u velike probleme. Agrarna reforma još uvijek nije bila riješena, a veliki broj manjina otežavao je već i onako tešku rasnu politiku. Daleko veći problem je izazvala Velika ekonomska kriza koja je pogodila čitav svijet, pa i Španiju. Proglašenjem republike 1931. godine, i svrgavnjem kralja Alfonsa XIII, situacija se dodatno radikalizirala. Brojno stanovništvo se okreće anarhizmu ali i komunizmu, tražeći u takvim uređenjima vlastiti spas. Prve godine nakon proglašenja republike protekle su u masovnim štrajkovima, demonstracijama, ali i u atentatima neistomišljenika. Istovremeno je vođena borba za vlast između ljevice i centra ujedinjene u Narodni front i desničara koje su činile razne grupe: falange, karlisti, veleposjednici i Katolička crkva. Nakon što je na izborima 1936. godine desničarska vlada zamijenjena ljevicom i centrom dolazi do još većih nemira u državi, koje vlada nije mogla riješiti.

Time je otpočeo krvavi građanski rat u Španiji u kojem je, za nepune tri godine koliko je trajao, stradalo između 500 000 i 1 000 000 ljudi. Već od samog početka rat je išao u prilog desničarima i generalu Franku, ne zbog toga što je bio moćniji i imao jače saveznike, već iz razloga što se u taboru pristalica Republike u samom početku osjetilo razilaženje. Dok su jedni željeli demokratsku vlast, dotle su anarhisti i komunisti građanski rat shvatili kao pogodno tlo da sprovedu revoluciju po uzoru na Sovjetski savez. Taj raskol eskalirao je 1938. godine, kada je došlo do unutrašnjeg oružanog sukoba, što je dodatno otežalo položaj Republike. Također, dok je Franko imao podršku Italije, Njemačke, ali i susjednog Portugala, Republika nije imala značajnu vojnu i političku pomoć. Velika Britanija je proglasila embargo na izvoz naoružanja, dok se Francuska plašila intervenisati zbog mogućnosti izbijanja vlastitog građanskog rata. Jedina sila koja je Republici pružala vojnu pomoć bio je Sovjetski savez, čisto iz razloga što mu je odgovaralo širenje komunističke ideje na prostoru Španije.

Da bi prekrili svoju pasivnu ulogu u sukobu Velika Britanija i Francuska osnivaju “Komitet za nemiješanje” kojem se pridružuje i Kraljevine Jugoslavija. Paradoksalno da su njemu pristupile i države koje su aktivno učestvovale u ratu: Njemačka, Italija i Sovjetski savez. Iako su republikanske snage bile brojnije, te posjedovale određen broj profesionalnih lica, većinu njezinih boraca su činile slabo organizovane i nedisciplinovane milicije. Od samog početka bilo je jasno da većina demokratskih država svijeta podržava republikansku stranu, što je kulminiralo osnivanjem Međunarodnog komiteta za pomoć španskom narodu u avgustu 1936. godine u Parizu. Time je otpočeo i proces pristizanja stranih dobrovoljaca u odbrani Republike. Prvi strani dobrovoljci su bili emigratni koji su živjeli u Španiji, kao i učesnici Međunarodne radničke olimpijade koja se trebala održati u Barceloni 25. jula 1936. godine, kao pandam Olimpijskim igrama u Berlinu. Vremenom će dolaziti i dobrovoljci iz drugih evropskih zemalja a od ovih formacija u oktobru će se formirati i prve Internacionalne brigade, kao antifašističke milicije koje su nastojale pomoći Republici. U periodu od oktobra 1936. pa sve do raskola 1938. godine u Španiju je došlo 40 000 dobrovoljaca iz 54 zemlje, a među njima se našlo i blizu 1 900 dobrovoljaca iz Kraljevine Jugoslavije, a među njima i 11 imenom poznatih Bošnjaka.

Dobrovoljci iz Jugoslavije su dolazili ili direktno ili iz inostranstva – najviše iz Francuske, SAD, Kanade, Belgije i Čehoslovačke. Većinom su to bili komunisti, što je sasvim logično obzirom da je Komunistička partija organizovala slanje dobrovoljaca u Španiju. Svakako da je bio i veliki broj onih koji su ratu pristupili bez političke pozadine, ali su dolaskom komunista na vlast 1945. godine potpuno pali u zaborav. U konačnici broj oružanih sudionika sa prostora Jugoslavije se procjenjuje na oko 1 700, dok ih je 545 poginulo. Prvi okršaj su imali prilikom odbrane Madrida u novembru 1936. godine.

Razlog zbog kojeg broj Bošnjaka nije bio velik je u tome što je komunistička ideologija u taj mah bila još uvijek slabo raširena među njima. Jedan od najpoznatijih učesnika je bio Fadil Jahić zvani Španac, koji se rodio 1910. godine u Bijeljini, gdje je završio stolarski zanat, a od rane mladosti je bio i politički aktivan. U Španiju je došao u martu 1937. godine i tamo ostao sve do konačnog poraza republikanske strane. Bio je oženjen Hajrijom Alijagić. U Španiji se borio u sastavu bataljona “Đuro Đaković” a bio je mitraljezac. Vremenom je postao rukovodilac čete, a stekao je i čin kapetana. Porazom republikanske strane uspio je prebjeći u Francusku, ali je tu zatvoren u logor Vernet, jer je smatran opasnim po francusko društvo iz razloga što se i Francuska bojala ustanka. Nakon što je Francuska doživjela poraz i okupaciju od strane Njemačke u junu 1940. godine, kvislinška Petenova vlada nastojala je u skladu sa dogovorom iz Montuara od 25. oktobra 1940. godine uklopiti ostatak Francuske u Hitlerovu državu. Zbog navedenog Jahić se u februaru 1941. godine ilegalnim putem vraća u Jugoslaviju, a ustankom protiv nacističke i fašističke okupacije pridružuje se partizanima. Poginuo je u februaru 1942. godine nakon četničkog napada na partizanski štab u selu Vukosavci na Majevici.

Ahmet Fetahagić je rođen u Zavidovićima 1913. godine gdje završava osnovnu školi, nakon čega odlazi u Sarajevo gdje okončava srednje školovanje u gimnaziji, a zatim na studij Tehničkih nauka u Prag gdje ga zatiče početak rata. Saznavši da se u Španiji regrutuju dobrovoljci, posredstvom Komunističke partije, okuplja grupu studenata iz Jugoslavije sa kojima 1937. godine odlazi u Španiju, gdje ostaje sve do konačnog poraza republikanske strane. Uporedo sa sudjelovanjem u građanskom ratu, vojno se obučavao tako da je završio vojni kurs te postao komandir čete brigade u činu poručnika. Među borcima je ostao upamćen kao veoma hrabar i borben zbog čega je i četiri puta ranjen, nakon čega je dobio nadimak “čelik”. Kao i Jahić sa grupom boraca bježi u Francusku, da bi zatim bio interniran u logor Girs na jugu Francuske. U ljeto 1941. godine vraća se u okupiranu Jugoslaviju te postaje politički komesar. Taj položaj mu je omogućen iz razloga što je tokom logoraških dana dodatno izučavao komunističku ideologiju. Poginuo je u borbi protiv Nijemaca kod sela Izačić u blizini Bihaća, 25. decembra 1944. godine.

Mustafa Golubić je rođen 1894. godine u Bileći, a veoma rano odlazi u Srbiju gdje ga zatiče Prvi balkanski rat u kojem učestvuje na strani srpske vojke gdje dobija čin narednika. Time stiče i svoje prvo ratno iskustvo. Daljnje vojno obrazovanje ga vodi u Švicarsku gdje dobija čin general – majora, ali i rusko državljanstvo. Uspostavom Sovjetskog saveza postaje važna ličnost te u svojstvu agenta NKVD-a odlazi u SAD tokom tridesetih godina XX stoljeća. U svojstvu agenta NKVD-a je stigao i u Španiju 1937. godine. U junu mjesecu učestvuje u tajnoj operaciji u gradu Santanderu, čiji je cilj bio miniranje broda unajmljenog da iz Napulja prenese municiju za Frankove snage. Time je njegova uloga u španskom građanskom ratu gotovo neznatna, pa se ni ne može navesti kao aktivan sudionik borbe. Ubrzo nakon ove akcije Golubić napušta Španiju i prelazi u Pariz sa zadatkom identifikacije trockista u redovima jugoslavenskih komunista. U martu 1940. godine se vraća u Jugoslaviju, zbog uspostave saradnje između sovjetskih i jugoslavenskih oficira protiv Hitlera. Poslije vojnog puča od 27. marta 1941. godine odlazi u Moskvu, ali se već početkom aprila vraća u okupirani Beograd. Početkom juna 1941. godine Gestapo je otrkio njegovo tajno djelovanje. Nakon zvjerske torture likvidiran je krajem juna ili početkom jula.

Pored Jahića i Fetahagića u Španskom građanskom ratu su učestvovali još i: Sabit Abduzaimović (Tešanj), Pašan Čaušević (Zvornik), Džano Ahmet Krvavac (Gacko), Ibrahim Lipovača (Bihać), Meksud Mujkić (Bijeljina), Mehmed Paunović (Sanski Most), Hasan Smailagić (Bihać), Juso Huso Šehić (Livno) i Salko Zele (Stolac).