Približavanjem jedinica Crvene armije istočnim granicama Jugoslavije u julu i avgustu 1944. godine Vrhovni štab Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije naredio je da se u Srbiju iz Bosne i Hercegovine i Dalmacije prebaci devet najboljih divizija. Donoseći odluku da se 11. divizija izuzme iz 5. bosanskog korpusa i uputi kao dio 3. korpusa prema Srbiji, komandant 5. korpusa general major Slavko Rodić, 20. jula 1944. godine izvještava Vrhovni štab da su se stvorili neophodni uvjeti da se u srednjoj Bosni formiraju nove divizije. U sastav nove divizije ušle bi 14. srednjobosanska brigada i pet partizanskih odreda sa područja srednje Bosne. Iako je proces formiranja brigade tekao još od kraja jula 1944. godine, zvanično pod nazivom 53. narodnooslobodilačka udarna divizija 5. korpusa Narodnooslobodilačke vojske i partizanskih odreda Jugoslavije, jedinica je počela da djeluje 15. decembra 1944. godine. Za prvog komandanta nove divizije postavljen je Đurađ Predojević Đurin, dok je zamjenik komandanta bio Ranko Šipka. Sa danom 1. avgustom 1944. godien divizija je u svom sastavu imala 2 950 boraca.
Nakon što su jedinice Jugoslavenske armije (1. marta 1945. godine Narodnooslobodilačka vojska i partizanski odredi Jugoslavije prerastaju u Jugoslavensku armiju) oslobodile grad Sarajevo 5. aprila 1945. godine, njemačke i ustaško – domobranske jedinice veličine oko 43 000 ljudi se užurbano povlače prema srednjoj Bosni i dalje prema Bosanskom Brodu. Bio je to veliki izazov i za 53. diviziju, da uđe u sukob sa još uvijek dobro opremljenim i tehnički potkovanim neprijateljem. Divizija je dobila zadatak da dolinom rijeke Bosne goni snage 21. korpusa njemačke vojske. Štab divizije dobio je naređenje od Štaba 5. korpusa, kojem je bila i podređena, da 7. aprila svim snagama napadne Nijemce i hrvatske snage na sektoru Žepče – Maglaj. Međutim, u momentu izdavanja naređenja divizija je bila razvučena sve do Prnjavora i rijeke Vrbas, a svega jedan bataljon se našao na položajima prema Maglaju.
I dok su se jedinice divizije prikupljale i pristizale iz raznih krajeva Bosne, jedini bataljon 14. brigade koji se nalazio u blizini Maglaja napada 7. aprila kod sela Moševac kolonu Nijemaca iz zasjede. U borbi je uništen jedan njemački tenk i 4 kamiona. Gubici Nijemaca nisu poznati, a partizani su imali jednog ranjenog borca. Kako je na odsjeku napadala i 27. divizija iz sastava 3. korpusa JA depešom je zamoljen Štab 5. korpusa da hitno uputi u sastav divizije 18. brigadu. Kako je i sam imao problem sa jedinicama, Štab 5. korpusa se sa time nije složio već je 18. brigadu ostavio na prostoru Zenice. Štaviše Štab 53. divizije, uslijed koncentracije malih snaga na prostoru Žepča i Maglaja, se nadao da će partizanske jedinice koje su napadale sa sjevera, iz pravca Doboja, brzo napredovati i pristići u ispomoć. Međutim, kako te partizanske jedinice nisu uspjele munjevito napredovati, Štab 53. divizije je bio prisiljen izvesti opšti napad na pravcu Žepče – Maglaj, uz pomoć avijacije. Ukupno 28 aviona, prizemljenih na aerodromu Klenka kod Šapca, sve do 10. aprila, bombardovalo je njemačke položaje i kolone vozila koja su se povlačila prema Bosanskom Brodu.
Uz podršku avijacije u noći između 9. i 10. aprila 1945. godine jedinice iz sastava 53. divizije napadaju prostor Novog Šehera između Maglaja i Žepča, tačnije prostor sela Ljubatovići, Čusto brdo, Ozimica, Karaula i Selište. Nakon grčevite borbe ovladano je svim lokacijama, a zatim se izbilo na cestu i prugu između Žepča i Maglaja, čime je presječena željeznička opskrba Nijemcima. Ujedno došlo se i pred samo naseljeno mjesto grada Žepča. U toku ovih borbi Nijemci i hrvatske snage (ustaše i domobrani) imali su 133 mrtva dok su partizani pretrpjeli gubitke od 10 mrtvih i 10 teško ranjenih boraca. Tom prilikom zarobljeno je i 160 ruskih boraca, tzv. “čerkeza” koji su se borili pod njemačkom zastavom. Nijemci i Hrvati su u Žepču bili u potpunosti blokirani. Južno od Žepča nagomilali su se mnogobrojni kamioni, kola, konji, vojska i sve to je bilo izloženo dejstvu avijacije JA, koje je potrajalo puna dva dana.
Komanda 21. njemačkog korpusa hitno je uputila u borbu dijelove ruskog Zaštitnog korpusa u cilju proboja od Žepča do Maglaja i ponovnog uspostavljanja putne komunikacije. U žestokoj borbi sa 14. brigadom iz sastava 53. divizije, “čerkezi” su odbačeni i primorani na povlačenje. Tada je Komanda 21. njemačkog korpusa u borbu ubacila i dijelove 7. SS divizije “Princ Eugen”, koje su bile znatno opremljenije i discipliniranije od “čerkeza”. U takvoj borbi snage 53. divizije su se morale povuci. Time su Nijemci ponovo uspostavili putnu komunikaciju za izvlačenje svojih snaga.
U noći između 11. i 12. aprila, došlo je do povlačenja hrvatskih snaga (369. legionarska pukovnija, 9. i 17. divizija HOS-a) iz Maglaja novouspostavljenom komunikacijom. Prilikom povlačenja pripadnici 14. brigade uvatili su u zasjedi kod Donje Ozimice pripadnike 369. legionarske pukovnije i tom prilikom presjekli hrvatsku kolonu od oko 200 motornih vozila kod Karaule. Tom prilikom zaplijenjena su sva motorna vozila. Ova borba koštala je života 122 hrvatska i njemačka vojnika, dok su partizani imali 10 poginulih i 45 ranjenih boraca. Istovremeno, dok je 14. brigada napravila zasjedu kod Donje Ozimice i Karaule, sjeverno od Maglaja druga kolona od 130 motornih vozila 369. legionarske pukovnije upala je zasjedu 19. brigadi. U jednosatnoj borbi ubijeno je 10 hrvatskih vojnika. Sutradan 12. aprila 19. brigada je nastavila borbu na istom mjestu, sjeverno od Maglaja. Uz podršku artiljerije napadnuta je kolona njemačkog Policijskog puka “Nagel”, jačine oko 800 ljudi. U borbi koja je trajala 3 sata Nijemci su imali 18 poginulih, 20 ranjenih i 3 zarobljena borca, dok je 19. brigada imala jednog poginulog i 7 ranjenih boraca.
Ovakav razvoj događaja znatno je ometao ali doveo i u pitanje povlačenje njemačkih snaga iz Bosne. Dobivši podatke da se u Novom Šeheru, između Maglaja i Žepča, nalazi Štab 14. brigade iz sastava 53. divizije, komandant 369. legionarske pukovnije general Rajnike, naređuje da se otvori jaka artiljerijska paljba po Novom Šeheru. To se desilo u večernjim satima 13. aprila. Ipak, Štab 14. brigade je predvidio ovakav rasplet situacije pa je već ranije napustio prostor Novog Šehera. Međutim, u mjestu je ostalo 30 partizana sa Kulturnom ekipom. Uslijed djelovanja njemačke artiljerije poginula su 3 partizana dok ih je 7 ranjeno.
Jedinice iz sastava 19. brigade nastavile su borbu u dolini rijeke Bosne i 14. aprila kada su kod sela Šije, napali dijelove 7. SS “Princ Eugen” divizije. Tom prilikom likvidirano je 6 njemačkih vojnika.
Kao što je navedeno 18. brigada iz sastava 53. divizije je 24. marta 1945. godine privremeno ušla u sastav Komande Zeničkog sektora. Dana 28. marta zapadno od Zenice Prvi bataljon brigade napao je ustaško uporište Kozarci i tom prilikom likvidirao 12 ustaša, ali u konačnici nije uspio zauzeti uporište. Dana 5. aprila Treći bataljon brigade napao je kod sela Rosulje kolonu Nijemaca i tom prilikom likvidirao 9 vojnika. Prvi bataljon se 6. aprila prebacio sjeverno od Zenice, prema Vranduku, iznad same pruge gdje je postavio zasjedu. Kada je naišao voz sa njemačkim i hrvatskim vojnicima otvorena je vatra koja je prouzrokovala manje gubitke Nijemcima i Hrvatima. Istovremeno je Drugi bataljon izvršio napad na uporište Lokvina i Grm, ali se uz teške gubitke morao povući uslijed žestokog njemačkog otpora. Treći bataljon je istog dana napao Brezu ali bez ostvarenih ozbiljnijih rezultata. Sutradan, 7. aprila Prvi bataljon se vratio na polazne položaje kod Bukove Glave, dok je Drugi bataljon napao uporište Paljike, zapadno od Zenice, ali ga nije uspio zauzeti. Prvi bataljon je 10. aprila ponovo napao uporište Kozarci ali bez većeg uspjeha. Isti dan je Drugi bataljon dočekao njemačku kolonu motornih vozila na prostoru Vraca uz dolinu rijeke Bosne, a sutradan je produžio borbu sa dijelovima 7. SS “Princ Eugen divizije” i pokušao zauzeti uporište Gradišće, ali bez uspjeha. U međuvremenu, dok su trajale borbe, Tehnička četa brigade je postavila mine na putu Zenica – Žepče, u noći između 9. i 10 aprila. Nakon što je kolona njemačkih motornih vozila naletila na mine ubijeno je oko 60 vojnika. Četvrti bataljon brigade je 12. aprila uzeo učešće u borbi za oslobođenje Zenice, a zatim je odmah produžio prema sjeveru i dao podršku ostalim bataljonima u borbama.
Naredbom komandanta Zeničkog odsjeka, pukovnika Petra Vojnovića, 18. brigada je 14. aprila vraćena u sastav matične 53. divizije. Brigadi je, kao i ostalim jedinicama iz sastava divizije, naređeno da goni Nijemce dolinom rijeke Bosne prema Bosanskom Brodu. Povratak u sastav matične jedinice bio je veoma težak. Nijemci su minirali većinu puteva, kao i oba tunela kod Vranduka, tako da je Štab brigade bio primoran poslati Pionirski vod da ide ispred kolone i čisti minska polja. Na putu prema Žepču brigada je uspješno oslobodila naselja: Vraća, Vranduk, Nemilu, Topčić polje i Begov han. U jutarnjim satima 15. aprila izbila je na liniju Žepče – Zavidovići.
Nakon što su jedinice iz sastava 27. divizije 3. korpusa JA, oslobodile Zavidoviće 14. aprila 1945. godine, pripadnici 181. divizije njemačke vojske su se povukli u Žepče i Maglaj. Tada Štab 53. divizije naređuje 18. brigadi da u toku noći 14. na 15. april izvrši napad na ovu jedinicu i oslobodi Žepče. Brigada je u noći sa tri bataljona krenula u napad a već pri prvom udaru Nijemci su se povukli, ostavljajući u Žepču kao svoju zaštitnicu jednu satniju domobrana. Poslije kraće borbe u jutarnjim satima 15. aprila bataljoni iz sastava 18. brigade ulaze u Žepče. Tada se Prvi bataljon 18. brigade upuće prema Viništu gdje se sukobljava sa četnicima, dok ostali dijelovi brigade iz Žepča kreću prema Novom Šeheru.
Istovremeno, dok su trajale borbe za Žepče, 14. i 19. brigada iz sastava 53. divizije kreće u napad prema Maglaju i Doboju. Nijemci su za razliku od Žepča daleko bolje bili organizovaniji u Doboju i držali su objekte: Mravići, Matuzići, Makljenovac, Ularice, uz tok rijeke Usore te Karuše. Time se štitio širi pojas jugozapadno od Doboja. Kako 53. divizija nije imala dovoljno snaga da napadne jaka njemačka i hrvatska uporišta kod Doboja i Maglaja, odlučeno je da se u borbu uključi i 160 zarobljenih “Čerkeza”. Za napad na Doboj određeno je šest bataljona iz sastava 14. i 19. brigade, a za Maglaj jedan bataljon iz sastava 14. brigade. Početak napada trebao je uslijediti u šest sati 16. aprila.
Početni napad jedinica 53. divizije nije donio željene rezultate uslijed jakog otpora Nijemaca i Hrvata iz dobro utvrđenih rovova i bunkera. Naročito teške borbe su vođene za najjaču odbrambenu utvrdu na samom ulazu u Doboj, Putnikovo brdo. Nakon što su ga partizani u 10 sati uspjeli zauzeti Nijemci su ga u žestokom kontranapadu brzo vratili. Ipak, u podnevnim satima novi žestok udar pripadnika 19. brigade potpuno je razbio njemačku odbranu. Istovremeno su na svom dijelu fronta pripadnici 14. brigade vodili tešku borbu sa Nijemcima, ali bez većeg uspjeha. Od brzog zauzimanja Doboja od strane partizana nije bilo ništa. Neuspjeh kod Doboja 16. aprila nadomješten je oslobođenjem Maglaja istog dana. Naime, u žestokom napadu Četvrtog bataljona 14. brigade razbijena je odbrana njemačkih i hrvatskih snaga.
Štab 53. divizije, poslije kratkog predaha, naređuje istog dana da se u večernjim satima krene u novi napad na Doboj, istim pravcem. U jutarnjim satima 17. aprila jedinice iz sastava 14. brigade ulaze u Doboj. Po ulasku u grad jedinice JA iz sastava 28. divizije forsiraju rijeku Bosnu istočno od grada i spajaju se sa snagama 53. divizije u samom gradu. Istovremeno je 19. brigada protjerala Nijemce i Hrvate prema sjeveru i izbila na putnu komunikaciju Doboj – Derventa.
Poslije oslobođenja Doboja i Maglaja, Štab 53. divizije obavijestio je Štab 5. korpusa o izvršenim zadacima i tražio nova naređenja. Tada je odlučeno da divizija na glavnom pravcu napada tj. sjeveru, angažuje dvije brigade koje bi učestvovale sa ostalim jedinicama JA u oslobađanju Dervente, a da jedna brigada uzme učešće u oslobađanju Kotor Varoši. Štab 53. divizije je odlučio da 14. i 18. brigadu uputi prema Derventi, a 19. prema Kotor Varoši.
U akciju je prva stupila 17. aprila 18. brigada koja se preko Novog Šehera i Jelaha kod Tešnja, spustila na Krnjinu i ušla u sukob sa oko 1 000 njemačkih i hrvatskih vojnika, koji su se povlačili prema Derventi. U kratkoj borbi Nijemci i Hrvati su imali četiri poginula borca, a partizani dva. Pripadnici 19. brigade mirovali su sve do 20. aprila a zatim su nastavili goniti Nijemce i Hrvate dolinom rijeke Bosne prema Derventi. Dana 18. aprila jedinice iz sastava 53. i 28. diizije otpočele su borbe za oslobođenje Dervente. Poslije dvanaest sati borbe navedene jedinice pobjedonosno ulaz u Derventu u jutarnjim satima 19. aprila. Pripadnici 14. brigade su ušli u grad i vodili gradske borbe, dok su pripadnici 18. brigade vodili borbe na Lugovima, niže Dervente, i tom prilikom zarobili 180 hrvatskih domobrana.
Po oslobađanju Dervente dobijena je informacija da se oko 6 000 četnika nalazi na prostoru oko grada. Pripadnici 14. i 19. brigade tada kreću u pokret desnom obalom Vrbasa prema selu Jošavki, a 18. brigada zaposjeda Srednju Šnjegotinu i Karač, u nastojanu da spriječi prijelaz četnika preko planine Borja. Ipak, Štab 5. korpusa je naredio da se obustavi napad na četnike. Time su zapravo završene borbe u dolini rijeke Bosne, na prostoru od Zenice do Dervente, koje su otpočele 6. aprila. U ovim borbama 53. divizija je imala 107 mrtvih i 267 ranjenih boraca.
Totalni raspad njemačkih i hrvatskih linija trebalo je iskoristiti, tako da istog dana, 19. aprila, 5. korpus JA naređuje 53. diviziji da u sadejstvu sa 4. i 10 divizijom izvede brzi prodor prema Banja Luci u cilju oslobađanja tog grada. Već sutradan pokret su izvršili pripadnici 19. brigade koji su se na liniji Kokori – Lađevac – Divan sukobili sa oko 3 000 četnika. Nakon četiri sata borbe četnici su protjerani uz gubitak od oko 50 boraca. Sutradan je u pokret krenula i 18. brigada preko Vučjaka i Kulaša, a 22. aprila i ova jedinica se kod Karača, Marin Groba i Tičića sukobila sa četnicima, koji su i na ovom pravcu razbijeni. Sutradan se brigada uspješno probila do Opsjećkog, dok se Štab brigade smjestio u Čelincu, 17 kilometara od Banja Luke. Bigada je istovremeno napala i hrvatske snage na Debelom brdu iznad sela Podbrđa kod Kotor Varoša. Istovremeno je 19. brigada uspješno protjerala četnice u pravcu Čelinca i 22. april bila spremna za konačni napad na Banja Luku.
Napad na Banja Luku je izdat od strane Štaba 5. korpusa JA u 5 sati 21. aprila 1945. godine. Prema procjenama Banja Luku je branilo 3 200 hrvatskih vojnika. Početak napada trebao je uslijediti u 22 sata 22. aprila. Štab 53. divizije spremio je 14. i 19. brigadu da zauzmu početne položaje i spremno dočekaju naredbu za napad. Ipak, hrvatske snage u Banja Luci su pažljivo pratile napredovanje ostalih jedinica JA prema Banja Luci, tako da su još 20. aprila počele sa povlačenjem iz Banja Luke. Hrvati su procijenili da bi mogli biti odsječeni kod Bosanske Gradiške, koja je bila pod napadom snaga 39. divizije JA, pa su već 21. aprila izvukli glavne snage iz Banja Luke prema Gradišci. Kada su jedinice 4., 10. i 53 divizije JA u večernjim satima 22. aprila napale Banja Luku u gradu nisu zatekle nikakav otpor. Time je Banja Luka bila oslobođena bez borbe.
Oslobođenjem Banja Luke, Kotor Varoš je ostao još jedino mjesto u dolini rijeke Vrbanje i Vrbasa koje nije oslobođeno. U Kotor Varoši je ostalo 800 ustaša koje se nisu namjeravale povući iz grada. Jedinice 18. brigade su 24. aprila nastavile borbu za oslobođenje posljednjeg mjesta u dolini Vrbasa. Prvi bataljon je zauzeo Pobrđe, Zabrđe i Skatavicu, dok su Drugi i Treći bataljon napali centar Kotor Varoši. Obzirom da se očekivao žestok otpor prvobitno je naređena jaka artiljerijska paljba po mjestu, a poslana je i ispomoć od pripadnika 19. brigade. Nakon što su sve snage prikupljene, a artiljerija odradila svoj dio posla, u noći između 24. i 25. aprila obje brigade su krenule u žestok napad i potpuno razbile ustaše koje su unutar grada otavile 17 mrtvih i 32 teško ranjena borca. Partizani su u ovoj borbi imali 4 mrtva i 12 ranjenih boraca. U jutarnjim satima 25. aprila 1945. godine oslobođen je i Kotor Varoš.
Ovim činom 53. divizija je u sadejstvu sa ostalim snagama 2. jugoslavenske armije i 5. korpusa u potpunosti oslobodila, poslije doline rijeke Bosne, i dolinu rijeke Vrbas. Sopstvenim snagama oslobođeni su Žepče, Maglaj i Kotor Varoš, a u sadejstvu sa ostalim jedinicama Banja Luka, Doboj i Derventu.
