Kraj 1941. i početak 1942. godine obilježen je krizom Narodnooslobodilačkog pokreta u gotovo svim krajevima Bosne i Hercegovine. U nekim krajevima, poput Hercegovine, kriza je trajala i duže. Izvještaji koje su dobijali Pokrajinski partizanski komiteti obilovali su dokumentima o uzajamnim pokoljima srpskog i bošnjačkog stanovništva, o zločinima crnogorskih komita nad Bošnjacima, kao i o masovnoj osveti partizanskih ustanika nad nenaoružanim bošnjačkim i hrvatskim stanovništvom. Italijanska reokupacija Hercegovine dovela je do jačanja četničkog pokreta, što je otežavalo stanje NOP-a. Italijanska reokupacija istočne Hercegovine imala je istovremeno oblik “zaštite” srpskog stanovništva od ustaškog nasilja. Ustvari, italijanski okupatori su na taj način gušili ustanak, što je pogodovalo četničkim odmazdama nad Bošnjacima. Krajem 1941. godine predstavnik Vrhovne komande četničkog pokreta, Boško Todorović se sastao sa Talijanima u cilju dogovora borbe sa partizanima, u smislu rješavanja “srpskog pitanja”, koje je podrazumijevalo iseljavanje Hrvata i Bošnjaka sa “srpskih prostora”. Isto onako kako su Nijemci imali saveznika u ustaškom režimu Nezavisne Države Hrvatske, tako su i Italijani imali saveznika u četničkom pokretu.
Već početkom avgusta 1941. godine konfortirale su se zaraćene strane na prostoru BiH. Ustaše su branile NDH od četnika i partizana; četnici su tražili zaštitu italijanskog okupatora i preduzimali akcije protiv Bošnjaka i Hrvata; Muslimanske milicije su branile bošnjačka naselja od partizana i četnike, ali i poduzimale napade na srpska sela. Partizani su se našli u najtežoj situaciji jer je na suprotnoj strani stajao četnički pokret koji im je postao najveći protivnik zbog različite državne ideologije i propasti saradnje protiv okupatora. Ovakvo rasulo iskoristili su Nijemci i Italijani. Pružajući “zaštitu” Hrvatima, odnosno Srbima, njemački i italijanski okupatori su bili nepomirljivi protivnici NOP-a u BiH. Ustaše, a poslije rascjepa saradnje, i četnici su poduzimali manje i veće vojne operacije protiv partizanskih snaga koje su bile u porastu. Gotovo svi planovi zaraćenih strana su imali za cilj eliminaciju partizanskog pokreta. Zbog svega navedenog na prijelazu iz 1941. u 1942. godinu NOP se našao u kritičnoj fazi, pred odlučnim ispitom opstanka. Teška kriza navela je još energičnije okretanje Sovjetskom Savezu, kao “kolijevci komunizma i klasne borbe”. Naime, u govoru povodom 24. godišnjice oktobarske revolucije 7. novembra 1941. godine, Staljin je nagovijestio kraj rata do 1942. godine. Ovakava tvrdnja u Komunističkoj partiji Jugoslavije bila je signal za “prelazak u drugu fazu revolucije” koju je obilježila žestoka represija nad neistomišljenicima i masovno otimanje dobara imućnijim seljacima na prostoru istočne Hercegovine. Ovaj čin prouzorkovao je kontraefekat jer je masa srpskih seljaka prešla u četnički pokret.
Poslije protjerivanja i propasti partizanskog pokreta na prostoru zapadne Srbije (Užička republika), partizanske snage pod komandom Vrhovnog štaba su se našle na prostoru istočne Bosne. Iskoristivši partizanski plan da uništi rastuće četničke snage na ovom području, njemačka komanda “Jugoistok” poduzima operaciju uništenja partizanskih snaga u istočnoj Bosni. Opasnost koja je zaprijetila navela je snage NOP-a da izdaju proglas narodima BiH. U proglasu se osuđuju ustaški zločini nad srpskim narodom i izdaja četnika te se pozivaju narodi BiH da uzmu učešće u partizanskom pokretu. Da narod nije bio sklon komunističkoj ideologiji već prvenstveno odbrani svojih ognjišta svjedoči podatak da je poslije Pokrajinskog partijskog savjetovanja održanog 7. i 8. januara 1942. godine u Ivanćićima, blizu Sarajeva, izdata naredba o formiranju “dobrovoljačkih odreda” u cilju borbe protiv okupatora, ali ne u sklopu partizanskih jedinica pod rukovodstvom KPJ. Turbulentni procesi unutar partizanskog pokreta, nastali uslijed četničke propagande, doveli su do novih zločina nad Bošnjacima, čemu svjedoči zapis komuniste Svetozara Vukmanovića: “U bosanskim partizanskim odredima nastalo je masovno previranje usljed četničke propagande i prelaženja na stranu četnika. Prelazile su čitave čete i bataljoni… Svakodnevno se događalo da jedinice napuste front i krenu na muslimanska sela izjednačavajući se tako sa četničkim odredima”.
Njemačka ofanziva, podržana ustaškim i četničkim elementima, iz januara 1942. godine, zadala je težak udarac NOP-u u istočnoj Bosni, u kojoj su se pod okupatorskim naletom brojne partizanske jedinice raspale, kao i tek formirani dobrovoljački odredi, sastavljeni od seljaka koji su se kolebali između četnika i partizana. Za krizu NOP-a u BiH krivi su ustaše i četnici, ali i rukovodstvo NOP-a. Stavljanje akcenta na borbu protiv “kuluka, buržoazije i pete kolone” a ne na borbu protiv okupatora skupo je stajalo NOP. Uvjeren “da sovjetske vođe mogu da svrše rat u toku 1942. godine”, član CK KPJ i Vrhovnog štaba Moše Pijade otvara pitanje “šta će narodima svijeta donijeti slom fašizma na bojnom polju”. Pod utjecajem Staljinove ocjene on narodnooslobodilačkoj borbi daje karakter klasne borbe, pa na pitanje uzročnika narodne tragedije u BiH odgovara da su “glavni krivci hrvatski kapitalisti i bogataši i muslimanski begovi. Oni su ne samo neprijatelji Srba, nego i hrvatske i muslimanske sirotinje, kao što su i srpske gazde i zelenaši neprijatelji i gulikože srpske sirotinje… Partizani hoće da se sva sirotinja, srpska, muslimanska i hrvatska, ujedini, da bi se zajednički oslobodila od svih zajedničkih nepriajtelja”. Dok se vodila klasna borba i borba protiv pete kolone Nijemci, četnici i ustaše su nanosili veće i manje poraze partizanima u kojima je spašavanje i opstanak postao najveći uspjeh i prioritet.
Tzv. “lijeva skretanja”, odnosno simpatije prema komunizmu, i borba protiv “petokolonaša” tj. onih koje su partizani u većini slučajeva time etiketirali bez ikakvog povoda, su i dalje predstavljali neke od gorućih problema zbog kojeg su šire mase partizana napuštale pokret. Rodoljub Čolaković tako bilježi: “U Nišićkom i Vareškom bataljonu neki borci su već počeli da prišivaju kokarde… U sva tri bataljona odreda ‘Zvijezda’ izvršen je puč… Bilo nam je jasno da se većina srpskog stanovništva u ovom kraju opredijelila za kapitulaciju… U Zeničkom odredu puč je organizovao zenički radnik, član Partije Golub Mitrović… Grupa udarnih bataljona od oko 600 boraca činila je sve što je ostalo na okupu pod oružjem od Romanijskog, Ozrenskog, Majevičkog, Zeničkog i odreda ‘Zvijezda”. I Branko Petranović navodi da su razlozi raspada partizanskih odreda u istočnoj Hercegovini i nekim krajevima istočne Bosne nalaze u politici “levih skretanja” koja je izazvala porast četničkog pokreta. U strahu od odmazde partizana seljaci su napuštali sela. Partizani su masovno strijeljali sve one seljake za koje su “sumnjali” da srađuju sa okupatorom iako često nije bilo nikakvih dokaza. Bilo je krajeva u kojima više nije bilo “ni žive duše”. Pokrenuto partizanskim likvidacijama nepouzdanih seljaka, eksplozivno širenje četničkog pokreta u pojedinim dijelovima BiH pokazalo je da u njima NOP nije imao dubljeg korijena.
Sredinom 1942. godine cijela Srbija, istočna Bosna, Crna Gora, Sandžak i istočna Hercegovina su bile pod kontrolom okupatora i četnika. Glavnini partizanskih snaga i Vrhovnom štabu prijetila je opasnost potpune blokade. Samo na prostoru zapadne Bosne postojale su mogućnosti vođenja uspješnih partizanskih operacija. Zbog toga Vrhovni štab donosi naredbu 22. juna 1942. godine za pokret proleterskih brigada prema Bosanskoj krajini. Ipak, i u Bosanskoj krajini NOP je tokom zime i proljeća 1942. godine prolazio kroz krizne situacije, s tim što su one na ovom prostoru bile dosta blažeg oblika nego u istočnoj Hercegovini i istočnoj Bosni. Zapravo NOP je na ovom prostoru imao bolju organizaciju i slabijeg protivnika. U poređenju sa Nijemcima, Italijani su sa vojničkog gledišta bili drugorazredna sila. Osim toga, NOP se u Bosanskoj krajini nalazio u povoljnijem položaju, jer na njenoj zapadnoj granici nije bilo Nedićeve Srbije ni italijansko – četničke Crne Gore.
