Nakon kapitulacije Italije u septembru 1943. godine dolazi do promjene snaga na tlu Bosne i Hercegovine. Jedinicama Narodnooslobodilačke vojske Jugoslavije pristupa više od 80 000 boraca, čime BiH postaje sve više partizanska, a partizanske jedinice sve više otvorene prema pripadnicima svih bosanskohercegovačkih naroda. Samo dan nakon formiranja 16. muslimanske brigade, 22. septembra 1943. godine, Tito naređuje štabu Prvog bosanskog NOU korpusa da ispita mogućnost napada na Tuzlu u cilju obezbjeđivanja materijalno tehničkih sredstava za novopridošle borce iz dobro opremljenog njemačko-domobransko-ustaškog garnizona u Tuzli.
Napad je počeo 29. septembra 1943. u 21:00 ali je usljed loše organizacije veza i nekoordinacije pravaca napada ubrzo obustavljen. Istovremeno, obavještajnim kanalima uspostavljen je kontakt između političkih organa NOP-a u istočnoj Bosni i pukovnika Sulejmana Filipovića, komandanta domobranskih jedinica u Tuzli. On je, prema dogovoru, tajno izašao na slobodnu teritoriju na pregovore. S druge strane s njim su pregovarali Rodoljub Čolaković i Avdo Humo. Štab 17. divizije dobio je nakon prve noći borbe, tokom 30. septembra, izvještaj od obavještajnog izvora iz Tuzle, sekretara Mjesnog komiteta KPJ Mustafe Vilovića, da je moral domobranske posade veoma poljuljan i da postoji mogućnost uspjeha, te da stoga po svaku cijenu treba nastaviti napad. Druge večeri, 30. septembra, napad je obnovljen, a na južnom sektoru, na mjesto vojvođanske brigade koja je zakasnila, nastupala je 16. muslimanska brigada. Ova brigada ostvarila je tokom noći veliki uspjeh osvojivši Ilinčicu koja sa južne strane dominira gradom. I druge dvije brigade, Šesta istočnobosanska i Druga krajiška, imale su uspjeha, tako da je odbrana Tuzle 1. oktobra ujutro u svojim rukama držala samo uporišta Kojšino i Gradinu, te zapadni i istočni logor. Jedinice 16. vojvođanske divizije i 15. majevičke brigade su spriječile dopremanje vojne pomoći u Tuzlu iz pravaca Doboja i Brčkog. S obzirom da su propala nada u stizanje pomoći, moral tuzlanskog garnizona je dalje opao. Tri brigade NOVJ nastavile su napad i tokom noći 1/2. oktobra, napredujući uličnim borbama u gradu. Oko 8 sati 2. oktobra najveći dio grada bio je oslobođen. Domobrani su se masovno predavali, dok su njemački i ustaški dijelovi pokušavali da se po grupama probiju prema Zvorniku i Brčkom. Padom utvrđenog položaja Gradina, čija je posada davala ogorčen otpor do 12 sati 2. oktobra, okončano je oslobođenje Tuzle.
Prema partizanskim izvorima ubijeno je i ranjeno 655 neprijateljskih vojnika dok su 2 174 vojnika i oficira zarobljena kao i jedan njemački general. Prvi bosanski korpus je imao 28 mrtvih i 98 ranjenih. Zapljenjeno je 1 910 pušaka, 102 puškomitraljeza, 24 mitraljeza, 6 minobacača, 25 topova i mnogo drugog ratnog materijala, opreme i hrane.
Oslobođenje Tuzle kao važanog ekonomskog i političkog centara, odjeknulo je u onim slojevima stanovništva istočne Bosne koji se još nisu opredijelili za NOP, iako su bili antifašistički raspoloženi. Prije svega, bošnjačko i hrvatsko stanovništvo se masovno antifašistički aktiviralo, a mnoga srpska sela gdje su četnici do tada imali utjecaja takođe se sve više opredjeljuju za narodnooslobodilački antifašistički pokret. Sve je to ubrzalo dalji snažan razvitak oslobodilačke borbe kroz formiranje novih partizanskih jedinica: 18. hrvatska, 17. majevička, 19. birčanska, 21. tuzlanska brigada, Tuzlanski, Kladanjski, Srebrenički odred, a formirane su i 27. i 38. divizija. Sve jedinice su se dobro naoružale. Nakon oslobođenja 2. oktobra, povezanost boraca i naroda, dovela je do toga da je svaki šesti stanovnik Tuzle stupio u jedinice NOV-e. Od oko 5 000 novih boraca popunjene su postojeće i formirane nove partizanske jedinice. Tuzla je postala centar djelatnosti koje su se odražavale na organizacijski život po cijeloj slobodnoj teritoriji. U Tuzli je tada pokrenuta i značajna izdavačka djelatnost: Štampan je treći broj lista “Oslobođenje”, pokrenuti su listovi “Front slobode”, “Vijesti” i “Naša borba”. Tuzla je bila slobodna do 11. novembra 1943. godine, kada njemačke snage ponovo preuzimaju grad.
Ipak, mrlju na oslobođenje dala je slika likvidacije nekoliko stotina uglednih i imućnih građana Tuzle – većina na Slanoj Banji. Najviše likvidiranih je bilo iz tada nenaseljene Ilinčice. Znajući da u gradu neće moći dugo opstati partizani su opljačkali brojna industrijska i rudarska postrojenja. Također, partizani su nastojali prisino mobilizirati stanovništvo Tuzle a oni koji se nisu odazvali su uhićeni i mučeni, a brojni i ubijeni.
Autor: Ibrahim Kabil
